در تعریف ماهیت، از عنوان مشیر استفاده کرده اند؛ ماهیت و حقیقت ماهیت، و جنس و فصل آن را نگفته اند.

پس هر موجودی، برای خودش یک وجودی دارد و یک ماهیتی. و این، تحلیل ذهنی ماست، نه این که انضمامی در خارج باشد.

بعد فلاسفه متوجه شدند مفاهیمی که در ذهن داریم، به دو دسته تقسیم می شود: پاره ای از این مفاهیم، از ذات و ماهیت انتزاع شده، و پاره ای از این مفاهیم، از ذات و ماهیت انتزاع نشده. اسم مفاهیمی که از ماهیت انتزاع می شود را گذاشتند: «مفاهیم ماهوی»؛ مثل مفهوم انسان، حجر، شجر، فرس، حمار، علم (که کیف نفسانی است) و امثال ذلک. و اسم مفاهیمی که از ماهیت انتزاع نمی شود را گذاشتند: «مفاهیم غیرماهوی»؛ مثل وجود و عدم، جوهر، عرض، موجود، معلول، و امثال ذلک.

پس در معنای اول، «ماهیت» عبارت است از ذات و حقیقت یک شیء. و مفهومی هم که از این ماهیت انتزاع می شود، مفهوم حقیقی است. و مفهومی هم که از این ماهیت انتزاع نشود، مفهوم غیرماهوی یا اعتباری است؛ یعنی بالاعتبار و بتأملٍ من الذهن ساخته شده است.

بعدها در لسان متأخرین به مفاهیم ماهوی گفتند: «مفاهیم حقیقی»؛ یعنی مفاهیم که از یک حقیقت خارجی انتزاع شده اند. و به مفاهیم دیگری که از یک حقیقت خارجی انتزاع نشده اند مثل «موجود»، گفتند: «مفاهیم غیرحقیقی».

معنای دوم: ما به الشیء هو هو

معنای دوم هم معنایی است که در لسان حکما به کار برده می شود.

فلاسفه به اشیائی برخوردکرده اند که در عین تحقق خارجی، فاقد ماهیت است؛ مثل خود «وجود»، یا مثل حق تعالی؛ که موجودی است که ذهناً به «وجود» و «ذات» تحلیل نمی شود، بلکه یک وجود بحت است، مِن دون هیچ ذاتی. لذا یک معنای وسیعی برای «ماهیت» درست کرده اند که شامل این دسته از موجودات هم بشود. این معنای دوم، افراد معنای اول را هم دربرمی گیرد؛ چون ذات هم ما به الشیء هو هو است.

ص: 2